การตั้งถิ่นฐานและพัฒนาการของภาคตะวันออกยุคต้น (ยุคก่อนประวัติศาสตร์ – รัตนโกสินทร์ตอนต้น)

The Settlement and Development of the Eastern Region: the Early Period (Prehistoric Age – Early Rattanagosin Period)

Abstract

งานวิจัยเรื่อง การตั้งถิ่นฐานและพัฒนาการของภาคตะวันออกยุคต้น (ยุคก่อนประวัติศาสตร์ – รัตนโกสินทร์ตอนต้น) เป็นงานวิจัยเชิงคุณภาพที่มีวัตถุประสงค์ดังนี้ ๑) สืบค้นรวบรวมข้อสนเทศทางภูมิศาสตร์ มานุษยวิทยา โบราณคดี และประวัติศาสตร์ ทั้งที่เป็นข้อมูลลายลักษณ์ และมิใช่ลายลักษณ์ที่เกี่ยวข้องกับภาคตะวันออก ๒) ตรวจสอบ วิพากษ์ วิเคราะห์ และสังเคราะห์ เพื่อให้ได้ทัศนภาพทางประวัติศาสตร์ (Historical Perspective) เกี่ยวกับภาคตะวันออก ที่ถูกต้อง ชัดเจน และมีพลวัต ๓) เพื่อให้ได้องค์ความรู้เกี่ยวกับภาคตะวันออก ทั้งในด้านสภาพแวดล้อมทางภูมิศาสตร์ พัฒนาการทางสังคม เศรษฐกิจ และการเมืองการปกครองตั้งแต่ยุคก่อนประวัติศาสตร์จนถึงยุครัตนโกสินทร์ตอนต้น โดยใช้วิธีการทางประวัติศาสตร์ (Historical Method) ผลการวิจัยพบว่า ลักษณะที่ตั้งสัมพันธ์และความอุดมสมบูรณ์ด้วยทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมของภาคตะวันออก ทำให้บริเวณนี้เป็นที่ตั้งถิ่นฐานของมนุษย์มานานนับหมื่นปีมาแล้ว การตั้งถิ่นฐานของมนุษย์ยุคก่อนประวัติศาสตร์ในภาคตะวันออก จำแนกได้เป็น ๓ กลุ่มคือ ๑) กลุ่มที่อยู่ตามถ้ำและเพิงผา ๒) กลุ่มที่อยู่ตามเนินดินบริเวณที่ราบเชิงเขา ๓) กลุ่มที่อยู่ตามเนินดินที่ล้อมรอบด้วยป่าชายเลนหรือป่าโกงกาง ในยุคประวัติศาสตร์ก่อนสมัยราชอาณาจักรไทยพบร่องรอยของชุมชนที่พัฒนาขึ้นมาเป็นบ้านและเป็นเมือง แถบลุ่มแม่น้ำบางปะกง ทั้งตอนล่างและตอนบน และลุ่มน้ำจันทบุรี (คลองนารายณ์) ลุ่มน้ำบางปะกงตอนล่าง มีชุมชนเมืองรถเมืองพญาเร่ เมืองศรีพโล จังหวัดชลบุรีและชุมชนเมืองเกาะขนุน บ้านคูเมือง จังหวัดฉะเชิงเทราลุ่มน้ำบางปะกงตอนบน (ลุ่มน้ำปราจีนบุรี มีชุมชนเมืองศรีมโหสถ จังหวัดปราจีนบุรี เมืองไผ่ ปราสาทเขาน้อย เขารัง จังหวัดสระแก้ว ลุ่มน้ำนครนายก มีเมืองดงละคร จังหวัดนครนายก ใต้จังหวัดสระแก้วลงมามีเทือกเขาจันทบุรีและเทือกเขาบรรทัดมีชุมชนเมืองสมัยทวารวดี – ลพบุรีที่บริเวณวัดทองทั่ว เพนียด และวัดเพนียด  สมัยประวัติศาสตร์ไทยยุคต้น (สุโขทัย – รัตนโกสินทร์ตอนต้น) ในสมัยสุโขทัย แม้จะไม่ปรากฏชื่อเมืองในภาคตะวันออกแต่พบหลักฐานที่แสดงให้เห็นว่ามีชุมชนเมืองเกิดขึ้นแล้วในชื่ออื่น แต่ในสมัยอยุธยาปรากฏชื่อเมืองปราจีนบุรี วัฒนานคร ตาพระยา อรัญประเทศ นครนายก ฉะเชิงเทรา ชลบุรี บางละมุง ระยอง จันทบุรี และตราด เมืองเหล่านี้มีบทบาทสำคัญต่อความมั่นคงปลอดภัยของอาณาจักรและประชาชน ตอนปลายสมัยอยุธยา ยังมีบทบาทสำคัญในการกอบกู้เอกราช และสถาปนาศูนย์อำนาจทางการเมืองการปกครองใหม่ ณ กรุงธนบุรี และรัตนโกสินทร์ในเวลาต่อมา พัฒนาการทางประวัติศาตร์ของภาคตะวันออกทั้งตอนบนและตอนล่าง ในสมัยธนบุรี และรัตนโกสินทร์ เกี่ยวข้องโดยตรงกับการรื้อฟื้นอำนาจของไทยในกัมพูชา และลาว เพราะภาคตะวันออกเป็นเส้นทางการเดินทัพทั้งทางบกและทางทะเล รวมทั้งเป็นแหล่งเสบียง พาหนะและเป็นด่านป้องกันการล่วงล้ำเข้ามาของกองกำลังจากภายนอก ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๓) แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ไทยต้องทำสงครามกับเวียดนามด้วยเรื่องของกัมพูชาอยู่นานถึง ๑๔ ปี จึงต้องทรงสร้างความเข้มแข็งมั่นคงให้กับพื้นที่ภาคตะวันออกด้วยการยกบ้านให้เป็นเมือง และสร้างเมืองที่มีป้อมปราการแข็งแรงเพื่อป้องกันศัตรูที่จะรุกเข้ามาทางทะเลอีกด้วย  This qualitative research entitled “The Settlement and Development of Eastern Region from Prehistoric Period to the Beginning of Rattanakosin Era” is aimed 1) to explore and to collect both written and non written information on geography, anthropology, archeology and history of the eastern region of Thailand 2) to examine, to criticize, to analyze and to synthesize for dynamic and correct historical perspective of the region, and 3) employing historical method, to establish knowledge about geographic environment, development of economy and society including politics and government from prehistoric period to the beginning of Rattanakosin Era.  The outcome shows that the location is related to the abundance of natural resources and for more than thousands years that the physical surrounding has made the region the community. The settlement of prehistoric people can be categorized into 3 groups: 1) those who resided in cave and under scarp shed 2) those who resided on molehill in plateau and 3) those who resided on molehill surrounded by mangrove forest. In historic period (before Siamese Kingdom period), evidences of communities have been found in both upper and lower parts of the Bang Pakong River Basin and the Chanthaburi River Basin (Klong Narai Canal). Around lower the Bang Pakong River Basin, there were Muang Phra Rod, Muang Phya Ray, Muang Si Phalo in Chon Buri Province and Ko Khanun in Ban Khu Muang, Chachoengsao Province. Around upper the Bang Pakong River Basin (Prachin Buri Watershed). There were Muang Si Mahosot, in Prachin Buri Province, Ban Muang Pai, Prasat Kao Noi, and Prasat Kao Rang in Sa Kaew Province. Around the Nakhon Nayok River Basin, there was Muang Dong Lakhoh in Nakhon Nayok Province. Sa Kaew Province downward, around the Chanthaburi Mountain Range and the Bantad Mountain Range, there were a number of communities in Dhavaravati to Lop Buri Eras around Wat Thong Tua Temple area in Pha Niat Ancient City and Wat Pha Niat Temple.  During the beginning of Thai historic period (from Sukhothai to the beginning of Rattanakosin period, although there is no any name of community of city recorded, there is evidence showing the existence of community, In Ayudhya period, city names like Prachin Buri, Wattana Nakon, Ta Phraya, Aranyaprathet, Nakhon Nayok, Chacheongsao, Chon Buri, Bang Lamung, Rayong, Chanthaburi and Trat. These communities played important role in securing the kingdom and its subjects, and also, at the end of Ayudhaya period, in restoring sovereignty and in establishing new administration center in Thon Buri and later Rattanakosin. During Thon Buri and Rattanakosin, the historic development of the eastern part of Thailand was directly related to restitution of Siamese power in Cambodia and Laos because this region was the passage area for both land and water troops. Moreover, it was also the provision, the means of transportation and the frontier area. In the reign of King Rama III, because the Siamese had fought against Vietnamese for the dispute of power over Cambodia for 14 years, the King had royal command to strengthen the eastern region by upgrading simple communities to become cities and establishing new cities with stable forts for r preventing the enemy invasion via the coastal areas.